Część pierwsza: Podstawy teorii
Co to jest profilaktyka?
Profilaktyka to właściwie zorganizowany proces wychowawczy oraz stymulowanie rozwoju czynności psychicznych, szczególnie tych, których tempo rozwoju jest nieco wolniejsze. Warunkiem skuteczności zabiegów profilaktycznych jest możliwie jak najwcześniejsze stwierdzenie zagrożenia procesu rozwoju dziecka lub wczesnych objawów jego zaburzeń i skierowanie go na konsultacje i badania diagnostyczne.
Profilaktyki nie sprowadza się wyłącznie do zapobiegania zaburzeniom, lecz rozumie się ją również jako działanie umożliwiające dziecku optymalny poziom rozwoju, profilaktyka to kształtowanie sprzyjających warunków życia i wychowania. Profilaktyką są zabiegi stymulujące rozwój dziecka.
Wczesne niekorzystne uwarunkowania rozwoju mowy
Wczesne uwarunkowania rozwoju mowy określamy przeprowadzając szczegółowy wywiad biologiczno-środowiskowy. Zbieramy jak największą ilość informacji o niekorzystnie działających czynnikach. Dzięki wywiadowi możemy określić przyczynę zaburzeń mowy.
Rozwój mowy dziecka rozpoczyna się od chwili poczęcia. Po urodzeniu rozwój dziecka jest ciągły, chociaż przebiega skokami. Każda sprawność zależy od dojrzałości i gotowości układu nerwowego do jej nauczenia się. Każde dziecko w tej samej kolejności przechodzi przez wszystkie etapy rozwoju, jednakże w różnym tempie (w różnym wieku) i często obserwuje się dysharmonię między funkcjami.
Wywiad biologiczno-środowiskowy powinien obejmować okres prenatalny, perinatalny i postnatalny w rozwoju dziecka.
Dane z okresu ciąży:
- Przeszłość położnicza – poronienia, porody martwe, duża liczba porodów powtarzających się co rok.
- Wiek matki – optymalny wiek rozrodczy: więcej niż 20 lat i mniej niż 35 lat. Zbyt młody wiek matki może wiązać się z rodzeniem dzieci wcześniaczych, zaawansowany – z rodzeniem dzieci obciążonych genetycznie.
- Wiek ojca – więcej niż 40 lat. Późny wiek ojca zwiększa ryzyko chorób dziedzicznych.
- Palenie tytoniu przez ojca i matkę – zmniejszona odporność noworodka, zwiększona zachorowalność, niższa waga urodzeniowa.
- Nadużywanie alkoholu przez ojca i matkę.
- Trudne warunki socjalno–bytowe.
- Uciążliwe warunki pracy matki.
- Stresy u matki.
- Zażywanie leków przez ciężarną – antybiotyki: gentamycyna, streptomycyna powodują u płodu uszkodzenie narządu słuchu, objawy podrażnienia opon mózgowo-rdzeniowych. Półsyntetyczne penicyliny powodują uszkodzenia mózgu pod postacią zaburzeń psychicznych i uszkodzenie słuchu. Salicylany (leki często stosowane w czasie grypy i przeziębień), wszystkie leki przeciwnowotworowe wykazują silne działanie embriotoksyczne. Witaminy i hormony zarówno w niedoborze, jak i w nadmiarze mogą być przyczyną zaburzeń. Androgeny, leki przeciwtarczycowe, hipoglikemiczne mogą wywołać liczne zaburzenia rozwojowe.
- Choroby serca matki prowadzą do zaburzeń krążenia, w konsekwencji do porodu przedwczesnego z objawami zamartwicy i uszkodzeniami CUN.
- Choroby wątroby i dróg żółciowych.
- Choroba nadciśnieniowa lub niedociśnieniowa.
- Choroby nerek i dróg moczowych.
- Zmiany w narządzie rodnym – mięśniaki macicy, guzy jajników, zmiany w obrębie szyjki macicy.
- Ostre choroby zakaźne: różyczka (uszkodzenie słuchu), opryszczka, ospa, grypa.
- Choroby bakteryjne i pasożytnicze odzwierzęce: toksoplazmoza (koty, psy), listerioza (konie, bydło).
- Urazy, wypadki, utrata przytomności.
- EPH czyli gestoza – zatrucie ciążowe (wysokie ciśnienie, obrzęki) – konsekwencją jest niedotlenienie płodu, poród przedwczesny. Do gestozy predysponuje konflikt serologiczny, choroby nerek.
- Krwawienia w czasie ciąży.
Poród i okres noworodkowy:
- Przedwczesne odpłynięcie wód płodowych powoduje zwiększoną umieralność okołoporodową, wcześniactwo, niedotlenienie. Przyczyną może być: duża ilość przebytych ciąż, niewydolność ciśnieniowo-szyjkowa, starszy wiek matki, nieprawidłowe położenie płodu.
- Zakażenia macicy – powodują wrodzone i nabyte infekcje płodu, ciężkie wady rozwojowe.
- Przodujące łożysko lub wypadnięcie pępowiny – niedotlenienie płodu.
- Nieprawidłowe położenie płodu.
- Zastosowanie kleszczy i próżnociągu prowadzi do uszkodzenia mózgu.
- Poród przedłużający się, zakończony cesarskim cięciem.
- W punktacji Apgar uzyskanie mniej niż 8 punktów. Stan dobry – 10 pkt., 7-8 noworodek zmęczony, 4-6 – zamartwica średniego stopnia, 1-3 – zamartwica ciężka. Składowe: akcja serca, oddech, odruchy, napięcie mięśni i kolor powłok skórnych
- Waga urodzeniowa mniejsza niż 2500 gr.
- Przedłużająca się żółtaczka (powyżej 14 dni) lub występująca w pierwszych 48 godz. życia.
- Dziecko urodzone z wadą wrodzoną lub genetyczną: rozszczep podniebienia, wodogłowie, rozszczep kręgosłupa, choroby metaboliczne, mózgowe porażenie dziecięce, zespół Downa.
- Drgawki w okresie noworodkowym.
Okres niemowlęcy, poniemowlęcy i przedszkolny:
- Choroby zakaźne wieku dziecięcego przebiegające z powikłaniem: odra, różyczka, świnka, ospa wietrzna – wysoka gorączka, wystąpienie choroby u dzieci do 2-go roku życia – następstwem mogą być przejściowe objawy neurologiczne, wybiórcze opóźnienie rozwoju, padaczka.
- Schorzenia górnych dróg oddechowych, częste nieżyty nosa, zapalenia gardła, migdałków, krtani, tchawicy, oskrzeli i płuc. Następstwem tych schorzeń może być nieprawidłowy rozwój mowy, ukształtowanie się nieprawidłowego nawyku oddychania w spoczynku przez usta, konsekwencją jest wada zgryzu (zgryz otwarty) i wada wymowy.
- Zapalenie opon mózgowych.
- Urazy czaszki.
- Zatrucia (tlenkiem węgla).
- Podejrzenie niedosłuchu lub stwierdzona wada słuchu. Ryzyko istnieje u dzieci:
- w rodzinach, w których istniały przypadki wad słuchu;
- których matki przebyły w okresie ciąży różyczkę, cytomegalię, toksoplazmozę, opryszczkę;
- z wagą urodzeniową poniżej 1500 g;
- z przebytym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych;
- z rozszczepem podniebienia;
- matek, które zażywały w czasie ciąży leki uszkadzające słuch płodu;
- z Apgar poniżej 7 pkt.;
- z nawracającym zapaleniem uch środkowego, nosa, zatok. - Zaburzenia procesów emocjonalno-motywacyjnych i rozwoju osobowości: nadpobudliwość psychoruchowa, zaburzenia snu, lęki nocne, moczenie dzienne i nocne, agresja, fobie, nawykowe ssanie palca, obgryzanie paznokci, mutyzm.
- Opóźniony rozwój psychomotoryczny, upośledzenie umysłowe.
- Leki zażywane przez dziecko w jakimś okresie systematycznie np. streptomycyna, gentamycyna – powodują uszkodzenie słuchu.
Działania profilaktyczne zapobiegające zaburzeniom rozwoju mowy:
- Właściwe zachowanie matki i ojca przed planowaną ciążą i właściwe zachowanie matki w okresie ciąży.
- Karmienie dziecka piersią: mleko matki jest najlepszym pokarmem. W czasie karmienia nawiązuje się niepowtarzalna więź matki z dzieckiem. Dziecko ssąc pierś matki ćwiczy równocześnie mięśnie mowy, kształtuje się prawidłowy tor oddechu dla mowy (w spoczynku przez nos).
- Prawidłowe ułożenie dziecka w czasie karmienia. Podczas karmienia naturalnego czy sztucznego ułożenie dziecka powinno być prawie pionowe. Poziome ułożenie niemowlęcia powoduje słaby wzrost doprzedni żuchwy (wada zgryzu), utrudnia połykanie i oddychanie przez nos. Osoba karmiąca powinna nogę na której trzyma dziecko trzymać na małym stołeczku.
- Unikanie długotrwałego karmienia z butelki. Nieprawidłowe karmienie sztuczne powoduje zaburzenia czynności fizjologicznych narządu żucia. Istotne są różnice między pracą języka podczas ssania piersi i smoczka. Wynika to z faktu, iż żaden smoczek nie odda fizjologicznego kształtu sutka. Przy ssaniu piersi wargi szczelnie obejmują brodawkę, dziecko wykonuje naprzemienne ruchy żuchwą. Pokarm z piersi wydobywany jest i przesuwany za pomocą ruchów ssących i żujących. W czasie karmienia smoczkiem wykonywane są tylko ruchy ssące. Nie wolno powiększać otworu w smoczku – prowadzić to może do wady wymowy.
- Prawidłowe ułożenie głowy niemowlęcia do snu. Ułożenie zbyt wysokie lub zbyt niskie wywołuje zmiany w ułożeniu żuchwy, dochodzi do zaburzenia pracy mięśni i stawu skroniowo-żuchwowego. Ułożenie głowy zbyt wysokie powoduje przesunięcie żuchwy i języka do przodu, a ułożenie głowy z odgięciem do tyłu powoduje przesunięcie dotylne żuchwy. Prawidłowe ułożenie niemowlęcia do snu polega na ułożeniu tułowia na plecach na sprężysto twardym materacu, a głowy na poduszce, która nieznacznie powinna ją przechylać ku klatce piersiowej.
- Unikanie nawykowego ssania smoczka, gryzaków, wargi, palca lub innych przedmiotów. W warunkach prawidłowych odruch ssania wygasa między 1 a 2 rokiem życia. Przyczyną nawykowego ssania jest podawanie dziecku pustego smoczka poza karmieniem, a także wzmożone napięcie emocjonalne oraz lub brak stymulacji z zewnątrz. Nawykowe ssanie smoczka, palca, wargi może prowadzić do wady zgryzu, a w konsekwencji do wady wymowy.
- Zapobieganie nawykowemu oddychaniu w spoczynku przez usta. Prawidłowy tor oddechu w spoczynku to oddech przez nos. Oddech przez usta może powodować:
- zaburzenia zgryzowe;
- obniżenie napięcia mięśni twarzy w konsekwencji wady artykulacyjne.
Przyczyną nawykowego oddechu w spoczynku przez usta może być przerośnięty migdałek gardłowy, polip w nosie. Przerośnięty migdałek gardłowy może być przyczyną niedosłuchu u dziecka. - Obserwacja sposobu połykania pokarmu i przy stwierdzeniu nieprawidłowości – nauka prawidłowego połykania. Wyróżnia się dwa typy połykania. Typ niemowlęcy związany z połykaniem pokarmów płynnych i półpłynnych, z językiem wsuniętym między szczęki, z silnym skurczem mięśni policzkowych i warg. Ten typ połykania jest prawidłowy do czasu wyrośnięcia wszystkich zębów mlecznych (do ok. 3–4 roku życia). Po wyrośnięciu zębów mlecznych dziecko przechodzi na typ połykania dorosłego, czubek języka unosi się do podniebienia górnego, napinają się mięśnie żujące. Utrzymujący się powyżej 4–go roku życia niemowlęcy typ połykania prowadzi do wady wymowy.
- Wady postawy ciała: na narząd żucia wpływają zniekształcenia odcinka piersiowego kręgosłupa. Skrzywienie kręgosłupa boczne, doprzednie, dotylne w odcinku piersiowym powoduje nieprawidłową działalność i pociąganie mięśni grzbietu, szyi oraz twarzy. Może to doprowadzić do przesunięć doprzednich lub dotylnich żuchwy (wada zgryzu) w konsekwencji do wady wymowy.
- Poświęcenie czasu na zabawę i rozmowę z dzieckiem. Do dziecka mówimy językiem ludzi dorosłych, używając słów zrozumiałych dla dziecka. Należy unikać zdrobnień i tzw. mowy dziecięcej.
- Unikanie dłuższej rozłąki z dzieckiem, szczególnie w pierwszych 3 latach życia, ponieważ jest to najlepszy okres do wykształcenia się mowy. Po 4–tym roku życia partie mózgu odpowiadające za rozwój mowy osiągają swoją dojrzałość. Po tym okresie jest już tylko korygowanie i rehabilitacja mowy.
- Dbanie o prawidłową atmosferę w rodzinie.
- Umożliwienie dziecku kontaktu z rówieśnikami, szczególnie po 2–3 roku życia.
Część druga: Praktyka
- Jak rozpoznać wadę wymowy? Wykorzystanie kwestionariusza G. Demelowej.
- Orientacyjne badanie słuchu fizycznego testem „Pokaż co słyszysz”.
- Podstawowe próby oceniające sprawność motoryczną narządów mowy.
- Możliwość przeprowadzenia badań przesiewowych słuchu fizycznego programem „Słyszę”.
Przygotowała
mgr Ewa Wnęk - neurologopeda
Literatura:
W. Fedorowsska, B. Wardowska: Wywiad biologiczno-środowiskowy do wykrywania wczesnych uwarunkowań rozwoju mowy. Wydawnictwo Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1992.
E. Stecko: Zaburzenia mowy u dzieci. Wydawnictwo Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1994.
T. Gałkowski, G. Jastrzębowska (red.): Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Opole 2001.